Medical History Taking & Basic Memory Assessment

ขั้นตอนแรกที่มีความสำคัญในการตรวจหาภาวะบกพร่องการรู้คิดเล็กน้อย (Mild Cognitive Impairment: MCI) หรือ ภาวะสมองเสื่อม (Dementia) คือการ ซักประวัติทางการแพทย์ ร่วมกับการ ประเมินความจำเบื้องต้น แม้ขั้นตอนนี้จะดูเรียบง่าย แต่กลับเป็นพื้นฐานที่ช่วยให้แพทย์เข้าใจภาพรวมของสุขภาพผู้ป่วยได้อย่างชัดเจน และตัดสินใจได้ว่าควรส่งตรวจเพิ่มเติมด้วยวิธีที่ซับซ้อนหรือไม่

การซักประวัติทางการแพทย์

แพทย์หรือบุคลากรสาธารณสุขจะสอบถามข้อมูลสำคัญ ได้แก่

• อาการปัจจุบัน: เช่น ลืมบ่อย ทำงานที่เคยทำได้ยากขึ้น หรือพูดแล้วหาคำไม่เจอ
• ประวัติสุขภาพในอดีต: โรคความดัน เบาหวาน โรคหลอดเลือดสมอง หรือภาวะซึมเศร้า
• ประวัติครอบครัว: หากมีญาติสายตรงเป็นอัลไซเมอร์หรือสมองเสื่อม
• ประวัติการใช้ยาและพฤติกรรม: ยานอนหลับ แอลกอฮอล์ การสูบบุหรี่ การนอนหลับและการออกกำลังกาย

การประเมินความจำเบื้องต้น

เป็นแบบทดสอบสั้น ๆ ที่ช่วยคัดกรองความผิดปกติของการคิดและความจำ เช่น

• MMSE – ทดสอบการคิด ความจำ ภาษา
• MoCA – ตรวจละเอียด เหมาะสำหรับคัดกรอง MCI

ประโยชน์สำหรับญาติและผู้ดูแล

• เข้าใจอาการจริง: ทำให้ญาติแยกได้ว่าการลืมหรือสับสนเป็นเรื่องปกติของวัย หรือเป็นสัญญาณของภาวะสมองเสื่อม
• ช่วยวางแผนการดูแล: หากผลทดสอบพบความผิดปกติ ญาติสามารถปรับพฤติกรรมการดูแล เช่น จัดสภาพแวดล้อมให้ปลอดภัยมากขึ้น หรือเริ่มหากิจกรรมกระตุ้นสมองร่วมกัน
• ลดความกังวล: แบบทดสอบช่วยยืนยันว่าอาการที่เห็นมีข้อมูลอ้างอิง ไม่ใช่เพียงความรู้สึกหรือการสังเกตส่วนตัว

สำหรับผู้ที่อายุ 50 ปีขึ้นไป: “ตรวจสุขภาพสมองประจำปี”

การตรวจสุขภาพสมองไม่ได้จำกัดเฉพาะในโรงพยาบาลเท่านั้น หากคุณอายุ 50 ปีขึ้นไป และต้องการ เช็กสมองเบื้องต้นด้วยตัวเอง สามารถใช้ CogMate™ เครื่องมือดิจิทัลที่ออกแบบบนฐาน Cogstate Brief Battery ซึ่งเป็นชุดทดสอบที่ใช้ในงานวิจัยและการศึกษาในระดับสากล

• CogMate™ สามารถประเมิน Working Memory และ Attention
• ทั้งสองเป็น โดเมนหลักที่มักเสื่อมก่อนในภาวะ MCI
• ใช้ง่าย ใช้เวลาไม่นาน (ไม่เกิน 15 นาที) และเหมาะที่จะใช้เป็นเหมือน “การตรวจสุขภาพสมองประจำปี” เพื่อเฝ้าระวังการเปลี่ยนแปลง
• สำหรับผู้สนใจสามารถศึกษารายละเอียดเพิ่มเติมได้ที่ www.CogMateThailand.com

แหล่งอ้างอิง (References)

1. Folstein MF, Folstein SE, McHugh PR. (1975). Mini-mental state: A practical method for grading the cognitive state of patients for the clinician. J Psychiatr Res. 12(3):189–198.
2. Nasreddine ZS, Phillips NA, Bédirian V, et al. (2005). The Montreal Cognitive Assessment (MoCA): A brief screening tool for mild cognitive impairment. J Am Geriatr Soc. 53(4):695–699.
3. Borson S, Scanlan JM, Chen P, Ganguli M. (2003). The Mini-Cog as a screen for dementia: validation in a population-based sample. J Am Geriatr Soc. 51(10):1451–1454.
4. Lim YY, et al. (2012). Use of the Cogstate Brief Battery in the assessment of Alzheimer’s disease related cognitive impairment in the Australian Imaging, Biomarkers and Lifestyle (AIBL) study. J Clin Exp Neuropsychol. 34(4):345–358.

Brain Imaging with CT scan or MRI

การตรวจภาพถ่ายสมองถือเป็นหนึ่งในวิธีสำคัญที่แพทย์ใช้ในการวินิจฉัยภาวะบกพร่องการรู้คิดเล็กน้อย (Mild Cognitive Impairment: MCI) และภาวะสมองเสื่อม (Dementia) เนื่องจากสมองเป็นอวัยวะที่ซับซ้อน การมองเห็นโครงสร้างสมองจากภายในช่วยให้แพทย์แยกแยะสาเหตุที่อาจเกิดขึ้นได้ เช่น เส้นเลือดตีบ เนื้องอก การบาดเจ็บ หรือการฝ่อของสมองที่สัมพันธ์กับอัลไซเมอร์

CT Scan (Computerized Tomography)

• ใช้รังสีเอกซ์สร้างภาพตัดขวางของสมอง
• เหมาะสำหรับการตรวจหาความผิดปกติเร่งด่วน เช่น เลือดออกในสมอง เนื้องอก หรือความเสียหายจากการบาดเจ็บ
• ใช้เวลาตรวจรวดเร็ว (ไม่กี่นาที)
• ค่าใช้จ่ายโดยทั่วไปน้อยกว่า MRI

อย่างไรก็ตาม CT Scan อาจไม่ละเอียดเพียงพอในการเห็นการเปลี่ยนแปลงโครงสร้างสมองขนาดเล็ก โดยเฉพาะบริเวณที่เกี่ยวข้องกับความจำ เช่น ฮิปโปแคมปัส (Hippocampus)

MRI (Magnetic Resonance Imaging)

• ใช้สนามแม่เหล็กและคลื่นวิทยุ สร้างภาพที่มีความละเอียดสูงกว่าการทำ CT Scan
• เหมาะสำหรับการตรวจหาความผิดปกติที่ละเอียด เช่น การฝ่อของสมองในระยะเริ่มต้นของอัลไซเมอร์
• ไม่มีการใช้รังสี ทำให้ปลอดภัยต่อผู้ป่วยมากกว่าในการตรวจซ้ำหลายครั้ง
• ใช้เวลาในการตรวจนานกว่า (30–60 นาที) และค่าใช้จ่ายสูงกว่า CT

MRI เป็นมาตรฐานที่แพทย์มักใช้ในการประเมินผู้ป่วยที่สงสัยภาวะ MCI หรือโรคอัลไซเมอร์ เพราะสามารถให้รายละเอียดของสมองที่ชัดเจนยิ่งขึ้น

การเลือกตรวจขึ้นอยู่กับอาการ ความจำเป็น และคำแนะนำจากแพทย์ผู้ดูแล

แหล่งอ้างอิง (References)

1. Jack CR Jr, Petersen RC, Xu YC, et al. (1999). Prediction of AD with MRI-based hippocampal volume in mild cognitive impairment. Neurology, 52(7):1397–1403.
2. Frisoni GB, Fox NC, Jack CR Jr, Scheltens P, Thompson PM. (2010). The clinical use of structural MRI in Alzheimer disease. Nat Rev Neurol. 6(2):67–77.
3. McKhann GM, Knopman DS, Chertkow H, et al. (2011). The diagnosis of dementia due to Alzheimer’s disease: recommendations from the National Institute on Aging-Alzheimer’s Association workgroups. Alzheimers Dement. 7(3):263–269.

Lumbar Puncture / Cerebrospinal Fluid (CSF) Analysis

การเจาะตรวจน้ำไขสันหลัง (Lumbar puncture) เป็นการเก็บตัวอย่างน้ำหล่อเลี้ยงสมองและไขสันหลัง (Cerebrospinal fluid: CSF) ที่อยู่รอบ ๆ สมองและไขสันหลัง เพื่อใช้วิเคราะห์หาความผิดปกติที่อาจเกิดขึ้นในระบบประสาท ในปัจจุบัน การตรวจน้ำไขสันหลังถูกนำมาใช้มากขึ้นในการช่วยประเมินภาวะบกพร่องการรู้คิดเล็กน้อย (MCI) และโรคสมองเสื่อม (Dementia) โดยเฉพาะเพื่อตรวจหาสารชีวเคมี (biomarkers) ที่เกี่ยวข้องกับโรคอัลไซเมอร์

ทำไมต้องตรวจน้ำไขสันหลัง ?

น้ำไขสันหลังมีโปรตีนและสารชีวเคมีที่สะท้อนการทำงานและสุขภาพของสมอง การตรวจนี้สามารถช่วย

• ตรวจหาการติดเชื้อ เช่น เยื่อหุ้มสมองอักเสบ
• ตรวจหาการอักเสบหรือโรคภูมิคุ้มกันที่มีผลต่อระบบประสาท
• ในผู้ที่สงสัยภาวะสมองเสื่อม การตรวจน้ำไขสันหลังสามารถช่วยวัดระดับ เบต้า-อะไมลอยด์ (β-amyloid) และ Tau protein ซึ่งเป็นตัวบ่งชี้สำคัญที่สัมพันธ์กับโรคอัลไซเมอร์

ขั้นตอนการตรวจ

• แพทย์จะให้ผู้ป่วยนอนตะแคงหรือก้มตัว
• ใช้เข็มขนาดเล็กเจาะบริเวณเอวเพื่อเก็บน้ำไขสันหลัง
• ใช้เวลาไม่นาน ประมาณ 20–30 นาที
• หลังทำอาจมีอาการปวดศีรษะเล็กน้อย ซึ่งมักหายได้เองภายใน 1–2 วัน

ข้อดีและข้อควรระวัง

• เป็นการตรวจที่ช่วยให้ได้ข้อมูลเชิงลึกเกี่ยวกับการทำงานของสมอง
• สามารถช่วยยืนยันหรือแยกโรคอัลไซเมอร์จากภาวะสมองเสื่อมชนิดอื่น ๆ
• มีประโยชน์ต่อการวางแผนการรักษาและการดูแลระยะยาว

ข้อควรระวัง

• อาจเกิดอาการปวดหลังหรือปวดศีรษะหลังการเจาะ
• ควรทำโดยแพทย์ผู้เชี่ยวชาญในโรงพยาบาล
• ไม่ใช่ทุกกรณีที่จำเป็นต้องตรวจน้ำไขสันหลัง การตัดสินใจควรขึ้นกับคำแนะนำของแพทย์

สรุป

การเจาะตรวจน้ำไขสันหลังเป็นหนึ่งในวิธีการตรวจที่ช่วยแพทย์เข้าใจการเปลี่ยนแปลงทางชีวเคมีในสมอง เหมาะสำหรับกรณีที่ต้องการข้อมูลเพิ่มเติมเพื่อช่วยยืนยันการวินิจฉัยโรคอัลไซเมอร์หรือภาวะสมองเสื่อมอื่น ๆ การตรวจนี้อาจไม่ใช่สิ่งที่ทุกคนจำเป็นต้องทำ แต่เป็นอีกหนึ่งทางเลือกที่ควรทราบ เพื่อพูดคุยกับแพทย์ในการหาวิธีตรวจที่เหมาะสมกับคุณ

แหล่งอ้างอิง (References)

1. Blennow K, Hampel H, Weiner M, Zetterberg H. (2010). Cerebrospinal fluid and plasma biomarkers in Alzheimer disease. Nat Rev Neurol. 6(3):131–144.
2. Hansson O, et al. (2018). CSF biomarkers of Alzheimer’s disease concord with amyloid-β PET and predict clinical progression: a study of fully automated immunoassays in BioFINDER and ADNI cohorts. Alzheimers Dement. 14(11):1470–1481.
3. Janelidze S, et al. (2020). Cerebrospinal fluid p-tau217 performs better than p-tau181 as a biomarker of Alzheimer’s disease. Nat Commun. 11:1683.

Brain Imaging with PET Scan

การตรวจด้วย PET Scan (Positron Emission Tomography) เป็นเทคโนโลยีถ่ายภาพสมองที่ทันสมัย ช่วยให้แพทย์มองเห็นการทำงานของสมองในระดับ “การเผาผลาญและการทำงานของเซลล์สมอง” ไม่ใช่แค่ภาพโครงสร้างเหมือน CT หรือ MRI จึงมีบทบาทสำคัญในการประเมินภาวะสมองเสื่อม (Dementia) และภาวะบกพร่องการรู้คิดเล็กน้อย (MCI)

PET Scan คืออะไร?

• เป็นการตรวจที่ใช้สารกัมมันตรังสีในปริมาณน้อย (เรียกว่า Tracer) ฉีดเข้าสู่ร่างกาย
• Tracer นี้จะจับกับเซลล์สมองหรือโปรตีนเป้าหมาย ทำให้กล้อง PET สามารถสร้างภาพแสดง “การทำงานของสมอง” ออกมาได้
• ภาพที่ได้จะแสดงเป็นสีสัน แยกแยะบริเวณที่สมองทำงานปกติ และบริเวณที่ทำงานลดลง

PET Scan มีประโยชน์อย่างไร?

1. ตรวจหาการทำงานของสมองผิดปกติ – สามารถบอกได้ว่าสมองส่วนใดมีการทำงานลดลง เช่น บริเวณที่เกี่ยวข้องกับความจำ
2. ช่วยแยกโรคสมองเสื่อมชนิดต่าง ๆ – เช่น โรคอัลไซเมอร์, โรคสมองเสื่อมจากหลอดเลือด, โรคพาร์กินสันสมองเสื่อม
3. ตรวจหาการสะสมโปรตีนผิดปกติ – เช่น การสะสมของ อะไมลอยด์ (Amyloid PET) หรือ เทาโปรตีน (Tau PET) ซึ่งเป็นสัญญาณสำคัญของโรคอัลไซเมอร์
4. ใช้ติดตามผลการรักษา – ดูว่าสมองตอบสนองต่อการรักษาหรือยาที่ได้รับหรือไม่

ข้อจำกัดของ PET Scan

• ค่าใช้จ่ายสูงกว่าการตรวจ CT หรือ MRI
• ใช้เวลาในการตรวจนานกว่า และต้องมีการฉีดสารกัมมันตรังสี

สรุป

PET Scan เป็นเครื่องมือที่ช่วยให้เห็น “การทำงานภายในสมอง” ช่วยให้แพทย์เข้าใจสาเหตุของปัญหาความจำได้ชัดเจนขึ้น เหมาะสำหรับการวินิจฉัยที่ซับซ้อน หรือเพื่อแยกชนิดของโรคสมองเสื่อม อย่างไรก็ตาม การเลือกตรวจ PET Scan ควรอยู่ภายใต้คำแนะนำของแพทย์ผู้เชี่ยวชาญ

แหล่งอ้างอิง (References)

1. Mosconi L, Tsui WH, De Santi S, et al. (2005). Reduced hippocampal metabolism in MCI and AD: Automated FDG-PET image analysis. Neurology, 64(11):1860-1867.
2. Johnson KA, Minoshima S, Bohnen NI, et al. (2013). Appropriate use criteria for amyloid PET: A report of the Amyloid Imaging Task Force. Alzheimers Dement. 9(1):e-1–16.
3. Villemagne VL, et al. (2018). Tau imaging: Early progress and future directions. Lancet Neurology, 17(2):103-111.

Blood-Based Biomarkers (BBM)

การตรวจเลือดเพื่อหาสารชีวภาพ (Biomarkers) กำลังเป็นความก้าวหน้าสำคัญในงานวิจัยและการดูแลผู้ที่มีความเสี่ยงโรคสมองเสื่อมและอัลไซเมอร์ เนื่องจากเป็นวิธีที่ สะดวก ปลอดภัย และเข้าถึงได้ง่าย มากกว่าการตรวจสมองที่ซับซ้อน เช่น PET Scan หรือการเจาะน้ำไขสันหลัง

Biomarker ที่ว่านี้คืออะไร?

Biomarkers คือ สารชีวภาพที่สะท้อนการเปลี่ยนแปลงภายในร่างกาย เช่น โปรตีนหรือโมเลกุลบางชนิดในเลือดที่สัมพันธ์กับโรคอัลไซเมอร์หรือภาวะบกพร่องการรู้คิดเล็กน้อย (MCI) ในโรคอัลไซเมอร์ จะพบการเปลี่ยนแปลงของโปรตีน อะไมลอยด์เบต้า (Amyloid-β) และ เทา (Tau protein) ซึ่งการตรวจหาโปรตีนเหล่านี้ในเลือดช่วยบอกความเสี่ยงหรือการเปลี่ยนแปลงที่อาจเกิดขึ้นกับสมองได้

Biomarkers ที่สำคัญในเลือด

1. Amyloid-β (Aβ40 และ Aβ42)

• โปรตีนชนิดหนึ่งที่จับตัวเป็นคราบ (Plaque) ในสมองของผู้ป่วยอัลไซเมอร์
• การตรวจ สัดส่วน Aβ42/Aβ40 ในเลือดมีประโยชน์มาก เพราะช่วยสะท้อนความผิดปกติของการสะสมอะไมลอยด์ในสมองได้ใกล้เคียงกับการตรวจ PET Scan

2. Phosphorylated Tau (P-Tau)
โปรตีน Tau เป็นส่วนหนึ่งของโครงสร้างเซลล์สมอง หากเกิดการเปลี่ยนแปลงผิดปกติจะสะสมและทำให้เซลล์ประสาทเสื่อม

• P-Tau181 : ใช้เป็นตัวบ่งชี้โรคอัลไซเมอร์ได้ดี ช่วยแยกจากโรคสมองเสื่อมชนิดอื่น
• P-Tau217 : มีความแม่นยำสูงยิ่งกว่า P-Tau181 ในการบอกความแตกต่างระหว่างอัลไซเมอร์กับโรคอื่น ๆ และสัมพันธ์กับความผิดปกติที่ตรวจพบใน PET Scan

ทำไมการตรวจ BBM จึงสำคัญ?

• เจาะเลือดได้ง่าย ไม่ซับซ้อน
• ตรวจซ้ำเพื่อติดตามการเปลี่ยนแปลงได้
• ค่าใช้จ่ายต่ำกว่าการตรวจสมองขั้นสูง
• มีศักยภาพสูงในการตรวจคัดกรองระยะเริ่มต้น

อย่างไรก็ตาม แม้จะมีผลการศึกษายืนยันความแม่นยำของ BBM มากขึ้น แต่ปัจจุบันยังควรใช้ ร่วมกับการตรวจทางคลินิกและภาพถ่ายสมอง เพื่อยืนยันการวินิจฉัย

การตรวจ BBM เป็นก้าวใหม่ของการดูแลสุขภาพสมอง ที่อาจช่วยให้การตรวจคัดกรองและวินิจฉัยโรคอัลไซเมอร์ สะดวก รวดเร็ว และเข้าถึงได้มากขึ้นในอนาคต

แหล่งอ้างอิง (References)

1. Nakamura A, Kaneko N, Villemagne VL, et al. (2018). High performance plasma amyloid-β biomarkers for Alzheimer’s disease. Nature, 554(7691):249–254.
2. Palmqvist S, Janelidze S, Quiroz YT, et al. (2020). Discriminative accuracy of plasma phospho-tau217 for Alzheimer disease vs other neurodegenerative disorders. JAMA, 324(8):772–781.
3. Janelidze S, Mattsson N, Palmqvist S, et al. (2020). Plasma P-tau181 in Alzheimer’s disease: relationship to other biomarkers, differential diagnosis, neuropathology and longitudinal progression. Nat Med, 26(3):379–386.
4. Hansson O. (2021). Biomarkers for neurodegenerative diseases. Nat Med, 27(6):954–963.