รู้จักยีนก่ออัลไซเมอร์ ใครบ้างควรตรวจ?
ความสัมพันธ์ระหว่างยีนกับโรคอัลไซเมอร์
โรคอัลไซเมอร์เป็นโรคที่มีปัจจัยทางพันธุกรรมเป็นส่วนสำคัญ โดยปัจจัยทางพันธุกรรมมีผลต่อความเสี่ยงของโรคถึงร้อยละ 60-80 ข้อมูลจากการศึกษาขนาดใหญ่ระบุว่าปัจจัยทางพันธุกรรมมีบทบาทสำคัญต่อความเสี่ยงในการเกิดโรคอัลไซเมอร์ ในปัจจุบันนักวิทยาศาสตร์ได้ค้นพบยีนที่เกี่ยวข้องกับโรคอัลไซเมอร์มากกว่า 70 ยีนการศึกษาทางพันธุกรรมขนาดใหญ่พบยีนและตำแหน่งทางพันธุกรรมที่เกี่ยวข้องกับโรคอัลไซเมอร์มากกว่า 70 ตำแหน่ง
ยีนสำคัญที่ควรรู้จัก
1. ยีน APOE (Apolipoprotein E)
ยีน APOE โดยเฉพาะรูปแบบ ε4 (epsilon 4) เป็นปัจจัยเสี่ยงทางพันธุกรรมที่สำคัญที่สุดสำหรับอัลไซเมอร์ที่เริ่มมีอาการในวัยชา ยีนนี้มี 3 รูปแบบหลัก คือ ε2, ε3 และ ε4 โดย:
- APOE ε4 เพิ่มความเสี่ยงต่อโรค
- APOE ε2 ช่วยลดความเสี่ยง
- APOE ε3 เป็นรูปแบบที่พบบ่อยที่สุดและมีความเสี่ยงปานกลาง
ที่น่าสนใจคือ ผลของ APOE ε4 ต่อความเสี่ยงของโรคแตกต่างกันในแต่ละเชื้อชาติ โดยพบว่าในคนเชื้อสายแอฟริกันมีความเสี่ยงน้อยกว่าคนผิวขาว ขณะที่ในคนญี่ปุ่นมีความเสี่ยงสูงกว่า
2. ยีนสำหรับอัลไซเมอร์ที่เริ่มเร็ว (Early-onset)
สำหรับอัลไซเมอร์ที่เริ่มมีอาการในวัยกลางคน มักเกิดจากการกลายพันธุ์ของยีนสามตัว คือ APP, PSEN1 และ PSEN2 ซึ่งพบการกลายพันธุ์มากกว่า 300 รูปแบบ ยีนเหล่านี้ถ่ายทอดแบบออโตโซมัลโดมิแนนท์ มีอัตราการแสดงอาการสูง และมักเริ่มมีอาการก่อนอายุ 65 ปี
3. ยีนอื่นๆ ที่มีความสำคัญ
การศึกษาในกลุ่มคนเชื้อสายแอฟริกันพบยีนที่มีความสำคัญเฉพาะกลุ่ม เช่น ABCA7 และ ACE โดยเฉพาะ ABCA7 ที่มีการกลายพันธุ์แบบ 44 bp deletion พบว่าเกี่ยวข้องกับการผลิต amyloid-β ที่เป็นพิษเพิ่มขึ้นและความสามารถในการกำจัดลดลง
ใครบ้างควรพิจารณาตรวจยีน : กลุ่มที่ควรตรวจหาความเสี่ยงทางพันธุกรรม
1. ผู้ที่มีประวัติครอบครัวเป็นโรคอัลไซเมอร์
- มีญาติสายตรงเป็นโรค โดยเฉพาะหลายคนในครอบครัว
- มีญาติที่เริ่มมีอาการก่อนอายุ 65 ปี
2. ผู้ที่มีอาการเริ่มเร็วกว่าปกติ
- เริ่มมีอาการสมองเสื่อมก่อนอายุ 65 ปี
- มีอาการทางสมองที่ผิดปกติและไม่ทราบสาเหตุ
3. ผู้ที่ต้องการประเมินความเสี่ยง
- สำหรับผู้ที่มีความกังวลเรื่องสุขภาพสมองและต้องการวางแผนการดูแลสุขภาพล่วงหน้า
- ผู้ที่ต้องการร่วมการวิจัยหรือการทดลองทางคลินิก
ความสำคัญของการตรวจในกลุ่มชาติพันธุ์ที่แตกต่างกัน
ข้อจำกัดสำคัญของการวิจัยในปัจจุบันคือข้อมูลส่วนใหญ่มาจากคนผิวขาวในยุโรปและอเมริกาเหนือ ทำให้ขาดข้อมูลสำหรับกลุ่มชาติพันธุ์อื่น การศึกษาที่ครอบคลุมหลากหลายเชื้อชาติจึงมีความสำคัญต่อการพัฒนาการรักษาที่เหมาะสมกับแต่ละบุคคล
การอพยพและเหตุการณ์ทางประชากรศาสตร์ตลอดหลายพันปีของประวัติศาสตร์วิวัฒนาการของมนุษย์ ได้หล่อหลอมความหลากหลายทางพันธุกรรมของประชากรในปัจจุบัน ทำให้ความถี่ของยีนและความเชื่อมโยงทางพันธุกรรมแตกต่างกัน
การตรวจและการใช้ประโยชน์จากข้อมูลยีน
วิธีการตรวจ : การตรวจยีนสามารถทำได้หลายวิธี
- การตรวจยีนเฉพาะเจาะจง เช่น APOE genotyping
- Whole Exome Sequencing (WES) สำหรับตรวจยีนที่เข้ารหัสโปรตีน
- Whole Genome Sequencing (WGS) สำหรับตรวจยีนทั้งหมด
การใช้ประโยชน์
คะแนนความเสี่ยงทางพันธุกรรมแบบรวม (Polygenic Risk Score) เป็นเครื่องมือสำคัญในการประเมินความเสี่ยงเมื่อมียีนหลายตัวที่มีผลเล็กน้อยร่วมกัน ข้อมูลเหล่านี้สามารถช่วย
- ประเมินความเสี่ยงส่วนบุคคล
- วางแผนการดูแลสุขภาพเชิงป้องกัน
- พิจารณาเข้าร่วมการทดลองทางคลินิก
- เตรียมความพร้อมสำหรับครอบครัว
ข้อควรระวังและข้อพิจารณา
1. การมียีนเสี่ยงไม่ได้หมายความว่าจะเป็นโรคแน่นอน แม้จะมี APOE ε4 ก็ไม่ได้หมายความว่าจะเป็นโรคอัลไซเมอร์ 100% เพราะยังมีปัจจัยอื่นๆ เข้ามาเกี่ยวข้อง
2. ควรปรึกษาผู้เชี่ยวชาญ ก่อนและหลังการตรวจยีน ควรได้รับคำปรึกษาจากแพทย์หรือผู้เชี่ยวชาญด้านพันธุศาสตร์
3. ผลกระทบทางจิตใจ การรับรู้ว่าตนเองมีความเสี่ยงสูงอาจส่งผลต่อสุขภาพจิต ควรมีการเตรียมความพร้อมและระบบสนับสนุน
4. ความเป็นส่วนตัวและการรักษาข้อมูล ข้อมูลทางพันธุกรรมเป็นข้อมูลส่วนบุคคลที่ละเอียดอ่อน ต้องมั่นใจว่ามีการปกป้องข้อมูลอย่างเหมาะสม
ทิศทางในอนาคต
ความพยายามในการขยายการศึกษาไปยังกลุ่มประชากรที่ยังไม่ได้รับการศึกษาเพียงพอ รวมถึงการพัฒนาเครื่องมือวินิจฉัยที่ดีขึ้นและการพัฒนาโครงสร้างพื้นฐาน จะมีความสำคัญต่อการทำความเข้าใจรูปแบบความหลากหลายทางพันธุกรรมของโรคสมองเสื่อมทั่วโลก
การพัฒนา biomarker จากเลือดที่สามารถใช้ได้ในประเทศที่มีทรัพยากรจำกัด จะช่วยเพิ่มความแม่นยำในการวินิจฉัยและทำให้การตรวจคัดกรองเข้าถึงได้มากขึ้น
สรุป
การทำความเข้าใจเรื่องยีนและโรคอัลไซเมอร์ช่วยให้เราสามารถประเมินความเสี่ยงและวางแผนการดูแลสุขภาพได้ดีขึ้น แม้ว่าจะมียีนเสี่ยง แต่การดูแลสุขภาพที่ดี การออกกำลังกาย การควบคุมโรคประจำตัว และการกระตุ้นสมอง ล้วนมีส่วนช่วยลดความเสี่ยงได้ หากมีข้อสงสัยหรือต้องการตรวจยีน ควรปรึกษาแพทย์หรือผู้เชี่ยวชาญเพื่อขอคำแนะนำที่เหมาะสมกับตนเอง
เอกสารอ้างอิง
- Reitz C, Pericak-Vance MA, Foroud T, Mayeux R. A global view of the genetic basis of Alzheimer disease. Nat Rev Neurol. 2023;19(5):261-77.
